Πριν περίπου μια βδομάδα, στη διάρκεια διαγγέλματός του στο Προεδρικό Μέγαρο, ο Σέρβος Πρόεδρος, κ. Aleksandar Vucic (Βούτσιτς), ξάφνιασε τη διεθνή κοινότητα με το λεκτικό και το ύφος της δριμείας επίθεσής του κατά του μέλους του Ευρωπαϊκού Λαϊκού Κόμματος, κ. Ντόρας Μπακογιάννη, η οποία πρότερα με εισηγητική έκθεσή της (ιταλιστί ‘‘rapporto’’) προς την Επιτροπή Πολιτικών Υποθέσεων και Δημοκρατίας της Κοινοβουλευτικής Συνδιάσκεψης του Συμβουλίου της Ευρώπης (https://rm.coe.int/application-by-kosovo-for-membership-of-the-council-of-europe-/1680af1575) πρότεινε την εισδοχή του Κοσόβου στο Συμβούλιο της Ευρώπης, ως νέου μέλους.
Δεν λέγονται, κάθε μέρα και ούτε καν για χωρατό, λόγια σαν αυτά που ‘‘εκσφενδόνισε’’ ο Σέρβος Πρόεδρος κατά της Ελληνίδας πολιτικού, η οποία κατά τον κ. Vucic πρέπει να ντρέπεται για αυτό που έκανε σε βάρος της Σερβίας, λειτουργώντας μάλιστα, όπως χαρακτηριστικά είπε ο Σέρβος ηγέτης, ως ‘‘εντολοδόχος συμφερόντων’’ και ως έχουσα ‘‘ασπόνδυλη υπόσταση’’!
Τα περί της αλλαγής της στάσης της κ. Μπακογιάννη λίγο-πολύ έχουν περιγραφεί. Ενώ μέχρι πρότινος, προέτασσε τρεις τηρητέες και εφαρμοστέες προϋποθέσεις για την ένταξη του Κοσόβου στο Συμβούλιο της Ευρώπης, δηλαδή την ίδρυση της ένωσης των σερβικών δήμων εντός του Κοσόβου, επί μιας αυτοδιοικούμενης ζώνης στην οποία κατοικούν κατά κόρον και κατά συντριπτική πλειοψηφία Σέρβοι, την επιστροφή από τους Κοσοβάρους όλων των κλαπέντων στις εντός του Κοσόβου σερβικές ιερές μονές και τα μετόχια και, εν τέλει, την κατάργηση του νόμου περί απαλλοτριώσεων και την επιστροφή στους Σέρβους του Κοσόβου όλων των περιουσιακών τους στοιχείων, με το ‘‘ραπόρτο’’ της η Ελληνίδα πολιτικός ‘‘άναψε το πράσινο φως’’ για το Κόσοβο αρκούμενη, παρά ταύτα, απλώς και μόνο στο ότι θα εφαρμοστεί, ως res judicata (απόφαση εξοπλισμένη με ισχύ δεδικασμένου), η απόφαση του Συνταγματικού Δικαστηρίου της Πρίστινα, πρωτεύουσας του Κοσόβου, για την επαναπόδοση στο σερβικό μοναστήρι Visoki Dečani (Βισόκι Ντέτσανι) όλων των ακινήτων και κινητών πραγμάτων που του έχουν ‘‘αφαιρεθεί’’.
Αν και, λοιπόν, σύμφωνα με τη συμφωνία ανάμεσα στο Κόσοβο και τη Σερβία που επετεύχθη τον Φεβρουάριο του 2023 στις Βρυξέλλες με πρωτοβουλία της ΕΕ (https://www.eeas.europa.eu/eeas/belgrade-pristina-dialogue-agreement-path-normalisation-between-kosovo-and-serbia_en) και το Εφαρμοστικό της Παράρτημα (Implementation Index) που υπογράφηκε πέρσι τον Μάρτιο στην Οχρίδα συμφωνήθηκε εκατέρωθεν, ως απαραίτητο βήμα για τη διεθνή αναγνώριση του Κοσόβου και ειδικά την αναγνώρισή του από τη Σερβία, το αυτοδιοίκητο των σερβικών δήμων του Βορειοανατολικού Κοσόβου και η απευθείας οικονομική αρωγή της Σερβίας προς αυτούς, η κ. Μπακογιάννη στην έκθεσή της απάλειψε τούτη την προϋπόθεση και αρκέστηκε να επισημάνει ότι η διεθνής δέσμευση του Κοσόβου να την υλοποιήσει πρέπει να παρακολουθείται και να ελέγχεται μετά την εισδοχή του Κοσόβου στο Συμβούλιο της Ευρώπης (ίδετε τα σημεία 73 και 77 της έκθεσής της: ‘‘73. The Assembly should also expect from the Kosovo authorities substantial and tangible progress as regards the Association of Serb majority municipalities, with a view to its establishment as soon as possible.’’ και ‘‘77. After accession, compliance with the above commitments and obligations should be monitored by the Assembly in the context of its monitoring procedure’’). Εξ’ ου και η οργισμένη αντίδραση του Σέρβου Προέδρου.
Μετά τα παραπάνω, ένα μεγάλο ‘‘γιατί’’ πλανάται στην ατμόσφαιρα. Ένα ‘‘γιατί’’ που έχει να κάνει με τη συγκεκριμένη στάση της κ. Μπακογιάννη και την ουσιαστικά επίσπευση της συμμετοχής του Κοσόβου στο Συμβούλιο της Ευρώπης. Και περαιτέρω, μια έκδηλη απορία για το ποιες συνέπειες μπορούν να υπάρξουν στις ελληνο-σερβικές σχέσεις και στο διεθνές ‘‘positioning’’ της χώρας μας.
Οι διερωτήσεις αυτές, όμως, δεν αγκιστρώνονται σε ολιστικές ερμηνείες ούτε επιδέχονται ξεκάθαρες απαντήσεις. Προσωπικά, ωστόσο, θα προσπαθήσω να υποδείξω κάποιες ενδεικτικές πτυχές της τελολογίας της όλης κατάστασης που διαμορφώνεται, πτυχές που ίσως οδηγούν έστω και σε υποκειμενικά συμπεράσματα.
Καταρχάς, θα πρέπει να επισημανθεί ότι το Κόσοβο κήρυξε την ανεξαρτησία του από τη Σερβία τον Φεβρουάριο του 2008 και από τότε αναγνωρίστηκε διεθνώς από μερίδα κρατών, όπως οι ΗΠΑ, η Γερμανία, η Γαλλία και το Ηνωμένο Βασίλειο, χωρίς όμως να είναι αναγνωρισμένο, ως ξεχωριστή κρατική υπόσταση, από 94 κράτη, ανάμεσα στα οποία είναι η Ελλάδα και η Κύπρος. Δεδομένου μάλιστα ότι το 93% του πληθυσμού του είναι Αλβανοί, το Κόσοβο είναι σήμερα ένα κράτος (ή ‘‘κράτος’’) που συνενωμένα και συνδυαστικά με τη συνορεύουσα ‘‘μητέρα-Αλβανία’’ είναι ‘‘συνεκφραστής’’ της έμψυχης παρουσίας και γεωγραφικής αποτύπωσης του αλβανικού και αλβανογενούς παράγοντα στα Δυτικά Βαλκάνια. Ως χώρα δε είναι απολύτως εξαρτημένη από τη διεθνή βοήθεια. Είναι μια από τις φτωχότερες στην Ευρώπη, με έναν από τους ψηλότερους δείκτες ανεργίας ενδο-ευρωπαϊκά και με έναν στους δέκα κατοίκους του να ζει κάτω από το όριο της ακραίας φτώχειας.
Στην ‘‘terra albanica’’ όμως (ας μου επιτραπεί ο νεολογισμός) που συνθέτουν η Αλβανία και το Κόσοβο μαζί, υπάρχουν σπουδαίοι ενεργειακοί πόροι. Ένα γιγαντιαίο κοίτασμα υδρογόνου σε μορφή φυσικού αερίου ανακαλύφθηκε πρόσφατα στην Αλβανία και δη στο ανθρακωρυχείο χρωμίτη στην περιοχή της Μπουλκίζας (Bulqize), βορειοανατολικά των Τιράνων. Το εκεί φυσικό αέριο που αποτελείται κυρίως από υδρογόνο αναβλύζει σε ποσότητες της τάξης των 11 τόνων ετησίως, γεγονός που αναδεικνύει το εν λόγω κοίτασμα ως ένα από τα μεγαλύτερα κοιτάσματα υδρογόνου που έχουν ποτέ ανακαλυφθεί στη Γη. Οι επιστήμονες, μάλιστα, εκτιμούν ότι το απόθεμα της περιοχής σε υδρογόνο ανέρχεται στους από 5.000 έως και 50.000 τόνους (https://www.newscientist.com/article/2416060-huge-deposit-of-natural-hydrogen-gas-detected-deep-in-albanian-mine/)!
Το δε Κόσοβο διαθέτει μεγάλα κοιτάσματα λιγνίτη που συγκεντρωτικά αριθμούν σε 12,5 δισ. τόνους, γεγονός που ανάγει τα αποθέματα αυτά ως τα δεύτερα μεγαλύτερα στην Ευρώπη και τα πέμπτα μεγαλύτερα σε όλον τον Κόσμο. Παραμένει, ωστόσο, (το Κόσοβο) εξαρτημένο από δύο σταθμούς παραγωγής, ήδη από τη γιουγκοσλαβική εποχή, και συνεπώς, αφενός δεν διαθέτει την απαιτούμενη σύγχρονη υποδομή για να εκμεταλλευτεί τους γαιάνθρακές του και αφετέρου, εκ του γεγονότος αυτού, είναι κατάλληλο για ένα πλέγμα projects της λεγόμενης ‘‘πράσινης οικονομίας’’ (https://www.trade.gov/country-commercial-guides/kosovo-energy).
Πάντως, στη δεδηλωμένη στρατηγική του Υπουργείου Εξωτερικών των ΗΠΑ (https://www.state.gov/wpcontent/uploads/2022/05/ICS_EUR_Kosovo_Public.pdf), το Κόσοβο που χαρακτηρίζεται ως μια από τις πιο φιλοαμερικανικές χώρες στον Κόσμο (most pro-American countries in the world) παρόλο που εντάσσεται σε ένα περιφερειακό σύστημα με ‘‘κακόβουλους παίκτες’’ και αντιδυτικές επιρροές (a region increasingly crowded by malign influence and actors), εκλαμβάνεται ως άκρως αναγκαίος και πρόθυμος εταίρος (willing partner) των ΗΠΑ, χρήσιμος για την περιφερειακή ασφάλεια και ισορροπία, και δια τούτο τονίζεται ότι είναι στόχος της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής να ενταχθεί τόσο στην ΕΕ όσο και στο ΝΑΤΟ.
Στον αντίποδα, κατά το State Department, η άρνηση της Σερβίας να αναγνωρίσει το Κόσοβο θεωρείται απειλή για την περιφερειακή σταθερότητα (a threat to regional stability) που επιτρέπει τη δράση στην περιοχή δυνάμεων αντιμαχόμενων το επιθυμητό για τα αμερικανικά συμφέροντα ‘‘βαλκανικό οικοσύστημα’’ και δη απειλή τέτοιας φύσεως που θα μπορούσε να οδηγήσει ακόμη και σε μια μελλοντική ένοπλη σύρραξη (potential future armed conflict) ανάμεσα στους αντίπαλους γεωπολιτικούς σχηματισμούς ή έστω μεταξύ των αντιπροσώπων τους.
Παράλληλα, είναι γνωστή η στρατηγική της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την ενσωμάτωση των χωρών των Δυτικών Βαλκανίων (https://neighbourhood-enlargement.ec.europa.eu/enlargement-policy/enhanced-eu-engagement-western-balkans_en), επί των οποίων θα ρεύσουν ευρωπαϊκές επενδύσεις 30 δισ. ευρώ. Ειδικά για το Κόσοβο (ίδετε στη διεύθυνση https://neighbourhood-enlargement.ec.europa.eu/document/download/466234d5-0f60-4148-a04a-31736df75b34_en), η ΕΕ είναι ο μεγαλύτερος εμπορικός του εταίρος και μακράν ο μεγαλύτερος χρηματοδότης του, κυρίως μέσω του Ταμείου ‘‘ΙPA’’ (Instrument for pre-accession assistance). Επιπροσθέτως, ευρωπαϊκά κονδύλια διοχετεύονται ήδη στους Κοσοβάρους στον τομέα της ενεργειακής μετάβασης μέσω του Ταμείου ενεργειακής υποστήριξης (Energy Support Package). Γενικά δε, στο επίπεδο της επενδυτικής δανειοδότησης, από το 1999 η ΕΕ, με την Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων (ΕΙΒ), έχει εκταμιεύσει στο Κόσοβο 338 εκατ. ευρώ.
Εν τέλει, προσωπικά θα υπογράμμιζα σε κάθε σκεπτόμενο τη γερμανική εθνική στρατηγική για το υδρογόνο (Nationale Wasserstoffstrategie) η οποία συνδέεται άμεσα με το βιομηχανικό μέλλον της μεγαλύτερης ευρωπαϊκής οικονομίας (https://www.capital.gr/diethni/3768646/i-germania-apokalupse-ti-stratigiki-tis-gia-metabasi-se-ilektroparagogi-me-udrogono/), που τις επόμενες δεκαετίες θα χρειαστεί εναλλακτικούς ενεργειακούς πόρους για να κερδίσει το, σε κάθε περίπτωση, δύσκολο στοίχημα της ‘‘πράσινης μετάβασης’’. Έτσι, στο Κόσοβο η κρατική γερμανική εταιρία GIZ (Deutsche Gesellschaft fuer Zusammenarbeit) υλοποιεί επενδυτικά εγχειρήματα ανανεώσιμων πηγών ενέργειας (https://www.giz.de/en/worldwide/298.html), ενώ η πρόσφατη ανακάλυψη του αλβανικού κοιτάσματος υδρογόνου στη Μπουλκίζα ήδη έχει κεντρίσει το γερμανικό ενδιαφέρον.
Στην ‘‘αντίπερα όχθη’’, η Σερβία, αναφορικά με την ενεργειακή της τροφοδότηση, μέχρι σήμερα τουλάχιστον είναι σχεδόν καθολικά εξαρτημένη από τη Ρωσία. Οι ετήσιες ανάγκες της σε φυσικό αέριο είναι 3 δισ. κυβικά μέτρα, τα οποία προμηθεύεται σχεδόν αποκλειστικά από τη Ρωσία. Άλλωστε, το πλειοψηφικό μετοχικό πακέτο της κρατικής της επιχείρησης πετρελαίου και φυσικού αερίου, της NIS, έχει πωληθεί στον ρωσικό ενεργειακό κολοσσό Gazprom.
To ίδιο στενά, στο πλαίσιο της ‘‘Belt and Road Initiative’’ (BRI, στα ελληνικά ‘‘Δρόμος του Μεταξιού’’), συνδέεται η Κίνα με τη Σερβία. Από το 2009, η ασιατική υπερδύναμη έχει επενδύσει 2,2 δισ. δολάρια στη Σερβία ενώ ο κινεζικός χρηματοδοτικός επενδυτικός ορίζοντας για τη βαλκανική χώρα έχει ήδη ανέλθει στα 7,5 δισ. δολάρια (https://cepa.org/comprehensive-reports/chinese-influence-in-serbia/). Οι δύο χώρες, εξάλλου, από το 2016 έχουν συνάψει, δια των υπογραφών των Προέδρων Nikolic και Xi Jinping, επίσημη ολοκληρωμένη στρατηγική συνεργασία (Comprehensive Strategic Partnership). Συνεπώς, καθώς η Σερβία βλέπει και προσδοκά την παγκόσμια ενεργειακή πρωτοκαθεδρία των BRICS (https://slpress.gr/energeia/apoliti-iperdinami-stin-energeia-einai-pleon-oi-brics/), δεν είναι περίεργο να συναρτά τη γεωπολιτική της τοποθέτηση και εξωτερική της πολιτική με τα σινο-ρωσικά στρατηγήματα στον ευρύτερο ‘‘καμβά’’ της Νοτιοανατολικής Ευρώπης.
Από την άλλη, δεδομένης και της απόφασης του Διεθνούς Δικαστηρίου της Χάγης περί του ότι η ανακήρυξη της ανεξαρτησίας του Κοσόβου από την Κυβέρνηση της Πρίστινα το 2008 δεν ήταν αντίθετη με το διεθνές δίκαιο και ειδικά με το υπ’ αριθμ. 1244/1999 Ψήφισμα του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ, δεν φαίνεται να είναι ‘‘ουρονοκατέβατη’’, με βάση και με την παραπάνω συλλογιστική προσέγγιση, και η συγκεκριμένη στάση της κ. Μπακογιάννη κυρίως υπέρ του Κοσόβου (και όχι τόσο κατά της Σερβίας). Μπορεί να ‘‘γκριζάρει’’ μεν (τουλάχιστον στον παρόντα χρόνο) το τοπίο των ελληνοσερβικών σχέσεων αλλά, υπό μια πιο ρεαλιστική ματιά, δεν είναι η ‘‘παραγωγική αιτία’’ για μια πιθανή ‘‘ψύχρανση’’ της φιλίας των δύο χωρών, αλλά μάλλον η ανάδειξη στο προσκήνιο της διεθνούς κοινότητας της διαπίστωσης ότι η Ελλάδα και η Σερβία ανήκουν πια σε παγκόσμιους γεωπολιτικούς αστερισμούς αντιμαχόμενων στρατηγικών συμφερόντων και γεωοικονομικών επιδιώξεων.
Αν ευσταθεί όμως μια τέτοια διαπίστωση, ‘‘δικαιώνει’’ ή ‘‘δικαιολογεί’’ το ‘‘ραπόρτο Μπακογιάννη’’; Το ερώτημα είναι στριφνό, καθώς στη διεθνή κονίστρα κάθε κίνηση ενέχει ένα φάσμα από ορατών αιτιατών μέχρι και ανεπίγνωστων παρενεργειών. Ο πιθανός κύκλος των ‘‘παράπλευρων γεωπολιτικών και ιστορικών επιπτώσεων’’ εν προκειμένω μπορεί να είναι ευρύς, ωστόσο προσωπικά θα ήθελα ειδικότερα να θυμίσω, προς ‘‘τροφή για σκέψη’’, τι έγραφε ο παλιός ‘‘ιέραξ’’ της τουρκικής διπλωματίας Ahmet Davutoglu στο περίφημο ‘‘Στρατηγικό βάθος’’ του:
‘‘Η βάση της πολιτικής επιρροής της Τουρκίας στα Βαλκάνια είναι τα οθωμανικά κατάλοιπα που είναι οι μουσουλμανικές κοινότητες. Οι τουρκικές και μουσουλμανικές μειονότητες που διαβιούν στη Βουλγαρία, στην Ελλάδα, στη Μακεδονία (sic), στο Σαντζάκ (επαρχία της Σερβίας), στο Κόσοβο και στη Ρουμανία, αποτελούν σημαντικά στοιχεία της βαλκανικής πολιτικής της Τουρκίας.
Οι δύο σημαντικοί βραχυπρόθεσμοι και μεσοπρόθεσμοι στόχοι της εξωτερικής πολιτικής της Τουρκίας στα Βαλκάνια είναι η ισχυροποίηση της Βοσνίας και της Αλβανίας μέσα σε ένα πλαίσιο σταθερότητας και η δημιουργία ενός διεθνούς νομικού πλαισίου που θα θέσει υπό την προστασία του τις εθνικές μειονότητες της περιοχής. Στο νομικό αυτό πλαίσιο η Τουρκία πρέπει να επιδιώκει συνεχώς την εξασφάλιση εγγυήσεων που θα της παρέχουν το δικαίωμα παρέμβασης στα ζητήματα που αφορούν τις μουσουλμανικές μειονότητες των Βαλκανίων. Η νομιμότητα της επέμβασης της Κύπρου, που αποτελεί ένα εντυπωσιακό παράδειγμα στη σύγχρονη εποχή, κατέστη δυνατή άλλωστε εντός ενός τέτοιου είδους νομικού πλαισίου’’. (Το Στρατηγικό βάθος, Η διεθνής θέση της Τουρκίας, σελ. 200)
Ποιος, λοιπόν, και τι δεν καταλαβαίνει; Πρέπει, συνεπώς, να έχουμε κατά νου ότι δίπλα στη διπλωματία των παγκόσμιων ‘‘διαδιεθνικών στρατοπέδων’’, σε ένα παράλληλο αλλά εξίσου σημαντικό επίπεδο, συνυπάρχει η εξίσου αποφασιστική και κρίσιμη ‘‘διπλωματία των περιφερειακών συσχετισμών’’, όπως βέβαια και η ‘‘διπλωματία των εθνικών στρατηγικών’’. Και ότι στο πλαίσιο της τελευταίας, το ουσιώδες ερώτημα είναι πια αν η Ελλάδα θέλει τελικά να είναι διαχρονικά ο ‘‘πρόθυμος και προβλέψιμος εταίρος’’ του δυτικού γεωπολιτικού στερεώματος ή αν είναι εθνικά επωφελές και συμφέρον να διευρύνει την οπτική της και να επιλέξει, ως προς τη διεθνή της διάδραση, περισσότερη στρατηγική ευελιξία(;). Η συμπεριφορά της Ελληνίδας πολιτικού που έφερε το ‘‘ξέσπασμα’’ του Σέρβου Προέδρου θέτει σήμερα το άνω θεμελιώδες ερώτημα ακόμη πιο επιτακτικά….
